Tuesday, May 10, 2016

Dai Theology(Theology of Dai)

 Dai Theology(Theology of Dai)

Ak choeina ni huh ce amueihna “Theology” tive Khawsa a konglam thoepnak ni ni ti hoh hue. Ace mueihna Theology ve Khawsa konglam thoepnakna a awm oehtoe ni Dairam oeh ve Khawsa anak sui khoei lorkhi aw?Ni Dairam oeh Khawsa awithang a pha lo hlan oeh “Khawsa” ve ana sim hoh hue u. Ace Khawsa ve ang ming oeh khue hamna ana qih law unoeh, mingtoina “Khawsa” ti hlue ang yuengoeh “Kho” ti unoeh ce anak khuelaw hue u. Imueih tlukna ani qih u ni ti oehtoe thlang mat mat eng Nuhii ngaqah, amma nioeh ak khuikha patang, mik huep hamtam moe Nucong Pathee ani thekhanak oeh anina ti toe “Kho” amna qih noeh aw? “Kho” eng nik beo law kom timueihna ce ana ti hue u. “Kho”(Khawsa) tive a hoeiboeih ang tueilonak ni, a hoei boeih Amoeh a seh ni ti unoeh ana qih chim hue u.

I.Khawsa Awm Hue tii Simnak
(a). Thlang ang Tuei Lonak
    Thlang ve hoenakoe engnum ang tueilo tinoeh ning doet rhu mantoe Khawsa eng Adam moe Evi a sehnak ak cam eng thlang ve nikpuung loni ti hlue hue u. Ace Khawsa awithang Desu(Jesuh) phung a pha lo hlan oeh ni Nupa-khi samrhang phung oehtoe thlang ve hoena koe eng num law hue ani ti u. Thing a rho, mcung am tlang, thingkhu rhohah, lawng ak kaong, moe tuisu rhamsa moe pihla aisi-khi boeih ve Desu phung a pha lohlan oeh ni Dai khui oeh ve Khawsa eng a seh ni ana ti hoh hue u.Ace doeng amni noeh thlangxing rhoe awm ve Khawsa eng a seh ni tice ni Nupa phungoeh anak canglona hoh hue u.Ace ce Desu(Jesuh) phung a pha lo hlan oeh ni.Acoeh toe ni hiicim phung oeh Khawsa ak simkhi cu khankho ak pang hluekhi aw? Khawsa awithang moe ammak lengkah hlue vik aw tinoeh awidoetnak khawyahna law tha hue.
     Suennoeh Dairam oeh Khawsa/Desu(Jesuh) phung a pha lo hlan oeh Khawsa awm hue tinoeh anina sim lonak toe muengoi anik khyi aning ko oeh moe lawng a lamna ani ceh ani con oeh ce ni sim tha hue. Ak do ak che ani soong oeh anim mkha eng anik phoei toe “Kho” Kho anik taa awmnoeh ni, anim mhunceng “Kho” awmnoeh ni ana ti hue u. Ace anim mhuncengkhi ni Khawsa ani ti hue u. Khosae noeh lo toen usoe caang amdo noeh a awmngai oehtoe thlangkhi kawpoek hlir hlir hoh hue.Ikoe ati oeh aw? Tuhhi kum caang amma do bai oehtoe ikoe kak aa hlue aw? Kak khaana ka caang abetca ni a awm hue tinak kawpoek eng anik kawpoek hlir hlir hue. Cenamoe a ih lotom oeh ngairhu law cer cer noeh am mkha oeh a duetnak awi ak con lo toe “anik Septakhikung, anim mhuncengkhi” “Kho” awmnga voe ti unoeh ngaihunak Amoeh Septakung ak khan oeh ta hue u.Acoeh toe ace anik Septakhikung, anim mhuncengkhikung ve “rhaai” ni nak ti hlue aw? Amni. Ace anim mhuncengkhi ceni tuh oeh Desu(Jesuh) phung a pha lo oeh ve Khawsa ni ti hue. Ace a dawngoeh Khawsa  Capa Desu eng ani thongnakkhi awithang laek a phalo hlan oeh Khawsa ve Septakung, anim mhuncengkhikung ni tice ni hiicim phungoeh suen oehkoe eng ana sim law hoh hue u tice ang coeina ni sim tha hue.

(b). Ani Huh Ani Dang
      Ni Nu pa phungoeh thlang eng ani huh ani dang thaemkhi ve rhai eng ani paek ni amna ti hue u. “Kho” eng ani paek ni, Kho anim mhunceng a paektaak ni ana ti hue u.Tlangna cet unoeh Saksuk hang hor usoe, thlang khawyah cet moe usoe num ace ak cetkhi boeih eng amkap boeih hue u. Mat eng a kah lo ce uempuei unoeh “Kho” a paek taak ni ana ti hue u. Anglak oehtoe thlang mat a hai oeh Saksuk donglaw moesoenum amkap hue, cenamoe a hulamna ak awm eng ana kap soe acoeh awi ak colo toe “Kho” a paektaak ni,ak kap rhoena am huet ni ana ti hue u.Thlangkhi eng thekhana unoeh Saa amkap hlue tha hue ti unoeh, buh anang khue’n ti unoeh ani taaknak huetna ak awm ce, buh angkhue’n hui oeh Saksuk a rhangsing eng avenna pan soe, kapmat noeh a kaengoeh ana tloeng hue. Cenamoe a hlaanakna a kut ang sui, ak kaptha tloek ak cetkhi toe mat awm amkap law hue u. Ace buh ang khue’n eng a awmnak kungna koe eng Saksuk ana kahmat ce hoenakoe huvoei aw?  “Kho” a paek taak am aw?Ace ceni “A thenak eng Sakkhi kap noe uepnak eng chekong kap hue”anina ti ce.
      Suennoeh ni Dairam oeh thlang eng ana poeknak ve thawlh hue u eng awm amni ti tha hue.Qongna ak phla rhamsakhi ve awm “Kho” a koe ni, Septaakung a koe ni ana ti hue u. Qongna ak phla Khosoei ve ang ming rhoena yawm “Khosoei” tingahnak toe “Kho”(Khawsa) a soei ni tinak ni.Qongna koe vaqaa ve Khawsa Ai ni ana ti hue u. Ace mueih lorna Saksuk, Sakkhi, Yoong, Doi,Keei, Phom, Samthuemkhi moe Chu ak Pha-khi boeih ve Septakung “Kho” aam mhunceng ni ana ti hue u.Tuikhuina koe Nga,Ta’ai, moe khyinkhi boeih ve Septakung am mhunceng ni ana ti hue u.Ace a dawngoeh ak koenakung, ak Septakung Kho eng amma paektaak oehtoe u eng awm Tuikhuina koe Nga niseh, qongna koe rhamsa niseh, thingsona koe Pha ni seh amhim tha yap hue ti unoeh ana cangnak ana ta hue u.
     Thlang boeih lo toen hue u. Cenamoe lo ak toen a hoei boeih cang amjael hue. “Kho” a paektaak engni a jael hue ana ti hue u. Mdek huen ak laek vaw noeh lo toen hue, cenamoe a vook hlue amawm soe thlang eng a hoeihkhi anak voo a lo ce cangdonoeh khur yoei hue. Ace ak huukhi eng “Kho” eng a paek ni ana ti hue u.Khawkkhui mat anina ti u toe,“ Suennoeh Khawsa eng thlangmat caang a lona a sona pe hue ana ti hue u, cenamoe ace caang ak huu rhaai eng toe ka venna holo tina noeh a venna Khawsa a paek caang ce ceh soe, veve tui bawih akling khui oeh tanoeh so tina hue, ace rhaai eng a ti mueihna a so ce ikoe rhoe awm amcot hue. Cenamoe a huna rhai eng khue banoeh a paek voel toe ‘veve toe Khawsa venna koe amni, kamoeh(rhai) eng ka ni paek ni, ace mueihna awm soe Saathi(vawk, Ui, Ai a thi) eng mhluk noeh so tina hue. Ace mueihna a so oeh ce caang ce cot hue ana ti hue u.” Veve Khawsa eng thlangxing a hoei a paeknak a kong ve ni Nu pa-khi eng awm khobae rhamla khui ak khingna ana ti law hue u.Khawsa eng ak do a paek ce rhai eng thekhana noeh thlang ce amoeh a ventungna a hawinak ce ni hutha hue.
      Thlangkhi eng “Soeinu” toi hue u, cenamoe Soeinu ak taa boeih a soei ce ampungnoeh pungseh tinoeh “Kho” eng am mhunceng ak thlang a soei ce thlangkhi pungtai hue ana ti hue u.Thlang boeih eng soei hma, soei xa amna rho boeih hue u, anim mhuncengkhi “Kho” a paek taak doeng eng a rhoh ni ana ti hue u.Ace a dawngoeh suen oeh Khawsa phung a pha lo hlan oeh ni Nu pa-khi eng “Kho” Khawsa ve yawkdo pe-kung, a hoei aam mhuncengkung ti unoeh anak qihcah hue u.

(c). A Seh Thaemkhi Khawsa Angdangnak
   Tuhoeh nang moe kai a huhna Pihla, Aisi,Khawmik, moe Tuinu Yamaa, moe Mdeklung Mdeklaikhi ve angtueilo amni hue. Suennoeh khawlek oeh ana awmlo hoh amueihna ikoe awm amna sim unoeh, Khawsa awithang eng Khawsa a sehni tice a ning yak hlan oeh Dai khawmdek oeh acekkhi ve amoeh moe amoeh ak awm num anina ti u? Imueihna num ani nang ngah u? U eng awm a konglam awm anim mthehkhi noeh ani cong amni cahpueikhi soe, ikoe mueihna num poek voe u na ti?
    Suen oehkoe eng anim mthehkhi amna awm vikloei soe Nu pa-khi eng mdek nukteok usoe mdek nu rhi noeh, khanna hangmang usoe hang hluengnoeh a awm ani huh oeh Septakung toe awmtaktak hue tica anak cangna hue u.Khokda oeh khawmik eng ak cong ak kee a hoeina a vai ani huh oeh moe kho mthan law soe khanna Aisi keva, moe Pihla a vai ani huh oeh anik kawpoek khuina koe eng Septakung toe awmtoe awmta ngaak hue tice anak cangna hue u. Ace Septakung ce rhaai ni ana ti hue u na ti hue aw?Amni.Ace a hoei boeih ve aam mhuncengkhung “Kho” toe awm ta ngaak hue ana ti hue u. Cenamoe imueihna a sehnum tive tuhoeh amni sim amueihna acoeh awm amna sim lor hue u. Avekkhi ve Septakung angdangnak ni ana ti hue u.
    Ace a dawngoeh ni Dairam oeh Khawsa ve a kut seh thaem ani huh oehkoe eng ave thaemkhi ak septakung awm hue ti unoeh Desu phung a pha lo hlan oeh awm Khawsa ve anak cangna hue u.A seh thaemkhi ani teok oeh anik kawpoek kuei noeh aning ngahna hang hue. Ace mueihna a hoei hoei poek unoeh amma ni sim lo oehtoe anik kawpoekna kuei hue. A duetnak awi ani ti toe a hoei ak sepkung moe aam mhuncengkung awmta ngaak hue tii eng ce awi anik awi ana boetsak hue u.

(d). Khawsa Ani Uepnak
    Suen oeh Khawsa ve Nu pa-khi eng tuh oehkoe nang moe kai eng Khawsa ni uepnak anglak oeh ana uepna hue u. Lo toen unoeh rhukso coeng usoe kho koeh aa noeh, kho ling lailai noeh caang ak toikhi awm a thih kang a dawngoeh poh hlue mat ani taak toe “Kho” khue ve ni. Ace mueihna “Kho” ani khue lo hlue oeh ve thlang boeih eng khyuco(Ngapainak hamna ani honak) ce co unoeh lawngna cet hue u. Ace lawngna ani pha oeh ce khyaa awm amsa unoeh Nga ak khaikhi amueihna khyuco ce bop hue u.Ace khyu ani boh ce ngasa ani ngah a dawngoeh amni noeh, ani ngah tuung toe kho aa soe caang koeh thi seh tinak ni. Ace meuihna a Xiica mat eng “Kho” khue noeh khyu ak boh oehtoe thlang boeih khyu ce bop boeih hue u.Ace mueihna kho ani khue oeh ce ace khawk-aa ak taakung “Kho” eng kho aa losak tang hue. Avekkhi ni huh oeh “Kho” ve nik khue soe aa law hlue hue ti ce imueih tlukna septakung ani uepnak u tice ni hu tha hue.
    Samrhang phung oeh yuu ak suukhi eng Soei hma, Soei xa ani rhoh ve a yapna aning oek congrhunakna ani poh amni hue. A khueh a taak ce ak sii amxa, ak coi ak cam, khuikha patangkhi moe aok a aa ammak taa Nuhii ngaqahkhi eng awm aa lor seh, Khawsa eng cangpai ni pe noeh, ka soei pungtaisak noeh sadipnakhi duetni pe hue ti unoeh ani tha hluenak aning dangsakna awm hue.Ace mueihna ani khueh ani taak ce thlang a hamna ni poh paek ce, thlangkhi buh a meh ak ngahkhi moe ak coi ak camkhi, Nuhii Ngaqahkhi moe khawdeng patangkhi eng ace Yuu ak suu pa buh aa unoeh ani ko jel noeh thlang doeng amni noeh Ui a Ai moe Vawkkhi duet oeh ani phoen xuem soe anik kawpoek jel hue. Aceoh ce Septakung eng yu ak su-kung ak khan oeh ak ko jel noeh yawkdonak khawyah yah pe hue.Ace mueihna yu ak su-kung eng ve khorham a hamna tinoeh yu a sukna awm hue. Ace khorham toe ak peekung a uem aih uet oeh ak peekung a uemnakna thlang boeih a tui am cahna awm hue.
     Nu pa-khi eng Vah vo lawvang ani ti oeh ce vahlam anik choeinakna lamthlengnak ana poh hue u.Lam choei coeng unoeh vah ani vook lo hlue oeh awm a xuhbung ak voo hlue eng Ui a Ai mat mat a him lo dengna thlang eng vah ana voo khoei hue u. Mrhing a poek lo bai oeh awm ace a rhuhbung ak voo eng ce rhukxuh law cang soe ni xuk ani so u. Ace coeng law unoeh rhukso boeih law soe, voepuemkhi, toi a ankhi aanak hlue a tuem a pha lo oeh awm, thlang boeih ani uem aih uet oeh phaipi unoeh im a hoei hoei oeh ani uemnak ce dangsak hue u. Avekkhi ni poek oeh ve thlangvang eng toe rh ai a hamna ni ani poh u ti hlue hla hue cenamoe soenum ace mueihna ak poh tuungkhi Nu pa-khi ak kawpoek oeh a takna ak awm toe “Kho” ak khan oeh ani jelnak aning dangsakna awm hue.

(e). Khawsa moe Rhaai a Lohaanak
    Ni Nu pa phungoeh awm “Kho”(Khawsa) moe rhaai ve ak chang changna ana poek hue u. Khawsa ve rhai amni noeh rhai ve Khawsa amni hue. Ak choei oeh ni teng lo hoh amueihna a hoei ani poh moe ani sun ani kah oeh moe yawkdonak ani huh oeh ani ti toe Kho awmnoeh ni, Kho ni paek taak ni, Kho ak pee awmnoeh ni timueihna ce ana ti hue u.Thlang eng ak che poh vang a ti oeh ani ti u toe, Kho amna qih noeh aw, Kho eng nikbeo law soe, ace mueihna koeh awm ana ti hue u.Thlang thekhanak, thlang a sumthaem mrhuk hlue ve “Kho” amna qih noeh aw ti unoeh anak phoei koekoe hue u. Acekkhi ni huh oeh “Kho” Septakung ve imueih tlukna num anina qihchah hue tice ni simtha hue.
      Cenamoe rhaai(setan) toe thlang ve mkhui khat hue tive ana poek hue u. Ace a dawngoeh lungnu awmnak, thingnu a awmnak huenkhina ani ceh oehtoe ana qih hue u. Qong a qaana ani ceh oeh rhai eng thlang am tuu oehtoe ace ce “aluei ak qui” ana ti hue u, ace a dawngoeh hoena huen oehnum a luei a quh hue tice Aitaui ak muttha, puei ak thlaa tha, cung ak der thakhi ce khue unoeh ana suisak hue u. Ace mueihna ani poh oeh angdanglo oeh ai num ak thoeh, vawk num ak huh, ui num a huh tice angdanglo amueihna ce ana poh hue u. Ace ce aning hlor rhunakna ani him u ce “vawk ak oo” ana ti hue u, ace ce ak natsakkung rhai eng ak thoehna awm hue. Anglak oehtoe ace mueih a luei ak quikhi a hamna ang muemhla ani khuenakna vawk him unoeh ace vawksa-khi ceh unoeh qongna khaangxing 6 (pa a hamna ang mhla kuem) mtu unoeh holaw hue u. Ace mueihna ani holo oeh ce im ani pha lo oehtoe im a xulamna koe eng angvoei lo hoh aw tinoeh imkhuina ak awmkhi ce haih doet hue, imkhuina ak awmkhi eng awm cangnak eng oeih voeilaw hoh hue haih ti law hue. Acoeh ce ammak dip, ak naa ce dip law hue ana ti hue u.Avekkhi boeih ve rhai eng thlang am khuikhatnakna ani pohkhi, ani phepphoeinakkhina awm hue.Lungkung, Thingkung, Lawngca kepkhina moe ak boinak huenkhina ce rhaai awm hue ana ti unoeh ana qih law hue u.Ace a huenkhina ce rhaai a awmnak ti unoeh “sung a rhaai a awmnak, sungkhui rhaai kok” ana ti khoei hue u. Rhaai ve mdekkhan oeh ak awmna anang ngai hue u.
       Cenamoe Khawsa ani qihnak toe thlang mat eng mrhu a rhaaivang a ti oeh moe saetnak poh vang a ti oeh ve ace mueih saetnak a poh oehtoe “Kho” anik taakhi kung eng amngah hue tice anim mtheh rhunakna ace mueihna koeh awm “Kho eng nik beo law kom, Kho’nghaa amtla law kom, Khorham eng nik beo law kom” ana ti hue u. Avekkhi ve thlang eng a bi bi phu ce Setakung Khawsa eng pe hlue hue tice ana dangsak hue u.Thlang eng angheup angdahna, ak cawng ak keena, u eng amni hu hue tinoeh anam mrhuk oeh awm ak huukung Khawsa awm hue ti unoeh anak cangna hue u.Ace ce Khawsa awithlang aning yakhlan oeh Khawsa ve huen hoei oeh awm hue tice anak cangna hoh hue u.Khawsa ve hoena num a awm tive u eng awm amma na sim amueihna tuh khrihca phungna ni awmlo khoen doena Khawsa awmnak tak ak sim thlang mat awm amawm hue.Baibul eng ak qoel oeh ce ni doetsak yap hue. Suen oeh Setakung ve Khanna ni a awm hue ti unoeh thlang eng a thawlh a xoeih oeh Kho amna qih noeh aw ti unoeh khan tungna ce anak thlii khoei hue u. Ace ce Septakung toe mik eng amma huhnak, thlang eng amma simnak huen Khan Khona ni a awm tinoeh ani nak cangnak ni.

(f). Kho Paektaak
    Khawsak rhamsaknak oeh thlang lo toen u soe thlangkhi a loma caang se noeh kum oet aihkhoek amdang hue u. Cenamoe thlang mat toe caangpai(phuih 100) dang hue. Ace ak huukhi eng “Kho” eng a paektaak ni, khorham a paek ni ana ti hue u. Thlang eng sum a thaem, buh a meh khawyah yah a dangoeh “Kho” a paektaak ni, anim mhuncengkung a paek taak ni ana ti hue u.Qong ak xaana cet unoeh laem a bai anglak oeh moe phom ak keei, ak tlung ak al, thihnak hlue, moe laembai soongnak hlue kawih oeh ani leot oeh “Kho” toe awmrhi rhi hue, anik Septakhi toe awmrhi rhi hue ti unoeh anak cangna hue u.
    Ace a dawngoeh Nu pa-khi eng “Kho” Khawsa ve Septakung, Rhuisoikung, Khoendoenkung, Khurthlepkung, Yawkdope-kung, Lungnakung moe hoenhoei oeh awmnoeh a hoei ak simkung” ti unoeh anak cang lona hue u. Kho eng amma paek amma taakna awmnoeh ni saarhang amkap hue ana ti hue u.Ace mueihna ani tive “Kho” Khawsa ve thlang xing a hamna imueih tlukna num bi ana bi hue, anina lungkhi hue tive anik kawpoek khuina koe eng anak cangna hue u.Cenamoe thlang eng ak thaemdo a huh oeh moe ti lue sacatnak oehkoe eng a leot oeh ve“rhaai” eng ani leotsak ni, rhai ani paek taak ni amna ti khoei hue u. Thlang a nat a noi oeh ni rhaai angming ani ti hue u. Ace a dawngoeh Nu pa-khi eng ve thlang eng khuikhat patangnak aw, kueinak aw a soonglo oeh thlangxing lamna koe eng ani poh lo tloei oeh a boetnak awi ani ti u toe “Kho” ve ni. Kho (Khawsa) eng dip seh a ti oehtoe, Kho eng aw seh, aa seh, a ti oehtoe, Kho eng ak leotna am mhuet oehtoe ti unoeh Setakung Khawsa oeh ce a hoei boeih anam msut kang hue u.Avekkhi ve rhaai eng ampoh tha noeh Septakung Khawsa doeng eng ni a poh tha hue tice ani uepnak moe peetakung a niinak anina simnakna awm hue.
    Nu pa-khi engtoe Lo ak toen boeih eng caangdung am-aar(Caang bop oeh ak bae am-aar), Vawk am cah boeih eng vawk thlaa amta, Soei ak toi boeih eng soeikaung amta noeh longna ak cet boeih eng Nga amtu, tlangna ak cet boeih eng Saa amkap hue, Kho anim mhuencengkhi eng ao seh, aa seh a tii ak thlang engni a huh a dang hue ana ti hue u. Avekkhi boeih ve Septakung khan Khawsa a kut khui oeh awm boeih hue ti ce anak cangna hue u.Nu pa-khi eng awimat anina ti toe, “ Kho eng ak ao ak aana am mhuet ak thlang eng ni a aok a aa, ak xo ak tihna am mhuet ak thlang engni a xoh a tihna ana ti hue u. Canu Cakpa awm Kho a paektaak ni, thlang boeih eng Canu Cakpa amta yap yap hue u” ana ti hue u.Ace a dawngoeh “Kho” anim mhuencengkhi doeng doeng engni Salu ak buemsak, caangpai a dangsak hue ana ti hue u. Avekkhi ani huh ani dangkhi ve Sung a rhai eng ani paek ani taakkhi ni amna ti khoei hue u.
    Ace mueihna Kho Septakung ve a hoei boeih a seh amueihna a hoei boeih ak khan oeh Kho septakung a ngahna khosak hamna anangcaa hue u. Ace a dawngoeh Ui a Ai, Soei ak Thlang ak khanoeh a saetnak ani poh hlue ce ana qih hue u. Awi amti tha noeh ammak khyi tha khyin ak taai ak khanoeh ni kut nik chaam yap yap oehtoe khorham(Khawsa) eng nik beo-khi hue ana ti hue u. Itinoeh num ni ti oehtoe acekkhi boeih ak taakung toe thlangxing ak Septakung khan Khawsa xohni ana ti hue u.Ace a dawngoeh immoeh ani taak anik khyin anik khyum ak khan oeh ani kut ve amchaam yapyap hue u, ace ce Septakung Kho ani qihnak a ning dangsaknakna awm hue.
    Khawsa ve a hoei ak Septakung ni tice khawyahna nik qoel hoh hue. Ave ve suen oehkoe eng cutnoeh ani khueh ani taak moe ani huh ani dangkhi ve hoena koe engnum a lo hue tice ana poek hue u. Ace mueihna ani poek a dawngoeh Septakung sui hue u, cenamoe amna hu hue u.Khuui(Story) mat anina suui toe, “Thlang mat Rhoe Rhoekca ani ti u eng qongna thaang a cun ce Saa toe am aok noeh amoehmoeh oeh ana kap hue. Huep-oet oehtoe ace a thaang cun oeh thlang mat anang aok hue.Ace thlang him vang tisoe, koeh ni him na imna ni phui tina soe, a imna phui hue ana ti hue u.Ace ak thlang eng ce Rhoe Rhoekca ce a taak khyin ni him pe tina hue. Him pe soe, ace a himpe-nak oeh ak doemna Rhoe Rhoekca a hamna Ui, Ai, Vawk, Soei,…khi khue pe noeh amoeh toe im oehkoe mxungtung oeh hangkai noeh rheng hue ana ti law hue u.Ace ak thlang ce “Khawsa” ni ana ti hue u.Ave ni poek oeh a hoei boeih ve Khawsa ani peekhi ni tice anina suinak, anina poeknak ce khui ak khingna ana suui law hue u.Ave mueihkhi rhoe eng a hoei boeih Khawsa ani paekkhi ni, Septakung avenna koe ni ti ce a nang dangsak hue u.Ace a dawngoeh a hoei boeih ve Khawsa venna koe eng ak lo ni tice suen oehkoe eng anina cangnak ve Khawsa awi Baibul eng awm amkhong hue.

(g). Nu pa-khi Engtoe
    Nu pa-khi eng toe Khawsa ve ang ming ani ti hlue ani qih doeng amkhoek noeh, anik thaa a yaa oeh ani rhaih hlue oeh ve Khawsa ani qihchah tuk a dawngoeh ak cawng ak keena moe thingkokna cet unoeh rhai hue u.Khawsa tinoeh ang ming pum ani ti hlue anik baeqih a dawngoeh “Kho” ti unoeh ana ti unoeh, a yap yapna Khawsa ang ming ve amna ti khoei hue u.Nasenkhi eng Khawsa ming ani ti lo oehtoe nak yoeih hah num,koeh ti ana ti pe hue u.Ace ce Kho anik Septakhikung imueih tlukna ani rhihchah tive ang dangnak ni.
    Nu pa-khi engtoe Khawsa ve anik qihchah oeh ang ming ani ti hlue anik chahnak doeng amni noeh longla rhengke eng awm anam kueihcah law hue u. Nu pa-khi eng longla rhengke ani sakkhi ve rhaai anim kueihcahnak amni noeh Septakung Khan Khawsa anim kueihcahnakkhi awm om hue.Ace mueihna hlo hlaa unoeh Laa ani sak ve Peetakung moe Septakung ce anik awi eng anim kueihcahnakna awm hue.Hlo ani hla oeh ani Laa sak ve rhaai anim kueihcahnak mat awm amawm hue. Khorham ani teok oeh anik kona jel noeh, ani huh ani dang thaem ak khan oeh ani awmhluenak aning dangsaknak na awm hue.Ace a dawngoeh Nu pa-khi eng ve Khan Khawsa Septakung imueih tlukna num anina qihchah lo u ti ve ni hu tha hue.

II. Tengtoeng Bangrho, Longla Rhengke Theology (Music Theology or Musicological)

    Tengtoeng bangrho, longla rhengke ti oeh ve Thangpa, Boeinu, Boeica, Saekca, Mongnu, Mongca, Peongnu, Peongca, Phiphoer, Khyung, Khaengkhong, Tengtoengkhi boeih tingahnak ni. Avekkhi ve suennoeh toe Yusuk, moe Sakah ani daui ani vaen oeh ce ana holo na unoeh, anglak oehtoe awmdam unoeh a ning eoi a ning ngang oeh awm ana holona hue u. Cenamoe tuh oehtoe sungbe rhaaila ni ni ti noeh amni holona voel hue. Ace ce ak thuem huvoei aw?Ave mueihkhi ve hoena koe engnum a lo hue? Tuhoeh Khrihcakhi eng ni honak mantoe ak thawlh hlue huvoei aw?
     Ace mueihna ang rhing angko, tunu thangpa, peong ak boei-khi moe mongnu mongcaakhi ve ak thawlh moe rhaai a koe amni hue. Cenamoe ak honaakhi eng anik peekhi Pa Khawsa ce koeh simna unoeh, ak awmma rhaai a hamna ani honak ve ak thawlhna awm hue. Avekkhi ve ak chee lamtungna ani honak amni noeh a donak lamtungna khawyah hona hue u.Vemueih tunu thangpakhi ve aning eoi a ningngang oeh Septakung Kho anim kueihnak,Septakung ve u mueih huvoei aw ti unoeh ani suinak matna awm hue.
     Ace mueihna suennoeh tunu thangpa-khi anina honak ve Israel thlangkhi a venna Pa Khawsa eng a rhui pupphli,a rhui khyuk,a rhui paxa ak lo ang rhing angko-khi ani paekkhi a mueihna, ni Dai thlang a hamna yawm Pa Khawsa eng ani paekkhi ni. Ace tungnu thangpa, peong ak boei-khi boeih ve ak che amni noeh thlang kawpoek ak nawmsak matna awm hue. Baibul cakkhyuem khui oeh Israel thlangkhi eng angrhing angko-khi eng Septakung anim kueihcah amueihna, Dai thlang eng awm ni taak angrhing angko eng nim kueihcah tha hue.Ave ve ak thawlh amni hue.


(h). Rhunnak  Oeh Khawsa Ani Uepnak

     Dai thlang eng ve ni hiciimphung (Samrhangphung) oehtoe ak thawlh ak xoeit voeina anik puk u toe Rhunsak unoeh Tui ana muksak khoei hue u. Ace mueihna ang rhunpa eng Tui a muk oeh ve ak thuem ak thawlh dang hue ti hue u.
    Thlang mat moe mat mrhuup a rhaai anik puk rhu, dum a laa hlue kawih a awm oeh moe thlang mat eng a puei mat thawlh ak puuk oeh, thlang a yu a caa a xeenak oeh moe  rhup a rhaai a paen oeh ce ace mueihna rhunnak moe tuimuknak rhir phasak hue u. Ace aning rhunnak moe tui ani muknak eng ak thuem ak thawlh ce anang singsak khoei hue.
      Ace mueihna ang Rhun, Tui ak muk hlue moe ak nap hluekung thlangkhi ani uepnak toe Khawsa ni. Khawsa eng sim hue, u mueih num ak thawlh ak cang ti ce Khawsa a hoei sim, a hoei huu eng simkang hue ana ti hue u. Ang rhun hlue, tui ak muk hlue eng ak awiti toe: “kho aw ninuk hulo, mdek aw ni hang ya lo, Kaei ak phom aw ni cui lo, Huu ang Haai aw ning ya, kaa amlo rhoe rhoe nueng” ti unoeh anang rhun khoei hue u. Ace mueihna aning rhunnak ce ani uepnak soeih “Kho” (Khawsa) eng a hoei sim noeh Khawsa seh thaemkhi (Mdek, khyin ak khyum, Tuisu rhamsa) ak tlung ak an boeih eng sim hue ti ce anak cangna hue u.
      Ave ni peok oeh Suen thlangkhi eng Kho (Khawsa) ikoe mueih tlukna num anina uepnak hue tive ni hu tha hue. Ace mueihna aning rhunnak, tui ani muknak ve Kho anik sep anik taakkhi eng a hoei sim hue, a hoei hu hue, thlang eng amma sim moe amma huhnak huenna ang heup ang dahna ni awm om ni hukkhi hue ti ce ana poek hue u. Ace a dawngoeh oeh ni aning rhun moe Tui ani muk oeh  Kho (Khawsa) ming anik phoei hue u. Ace meuihna Dai thlang eng ana poeknak ve Khawsa awm tang tang hue, septakung, mhuencengkung awm khaeng hue ti ce a ning dangsaknakna awm hue.
      Dai thlang eng suen oeh anina poeknak Khawsa konglam oeh ve Khawsa awi Baibul moe ve amlengkah hue. Ace Dai thlang eng ani poeknakkhi ni teok oeh Baibul awi eng anim mthehkhi ak Xing Khawsa a hoei ak pohtha a niinak ve ang coeina dangsak hue. Sam 139:1-12 khui oeh ni teok soe Khawsa a niinak pakthum: A hoeisim (omnisience), huen hoei oeh awm (omnipresence) moe ak thamah soeih (omnipotance) ni hu tha hue.  A vekkhi ce Dai thlang eng awm Khrihca a lut lo hlan oeh Khawsa aninak cangnak rhoena ana awm law hue. Khawsa huen hoei oeh ak awm (omnipresence) ti ve Dai thlang eng ve mueihna ana holona hue u: “Na hailam kho song seh, Kho eng a loersak ni, Kho eng awmpuei soe ni, Kho a paek taak rhoe rhoe ni, ak taakung awmnoeh vamni, Kho anim mhuenkhi toe awmlang noeh ni” ti   unoeh Khawsa ani awm pueinakkhi anak qoel law hue u.
       Ace mueih lorna Khawsa thamahnak(omnipotance) awm ana poek law hue u. Khawsa ce thlangxing nak oeh a hoei ak pohtha, yawkdonak peekung ni tice poek unoeh: “Kho ana qih noeh aw, Kho eng nik beo law kom, Kho rham amqih noeh” ti mueihna ce ana holona hue u. Ace eng ce Khawsa ve ak pohtha moe ak thamah soeihna a awm ce dangsak hue.
      Khawsa ve a hoei sim(omnisience) tive awm Dai thlang eng ana poek law hue u. Thlang eng am rhuk a rhaai moe a thawlh a xoeih oeh Khawsa eng ni hu hue ti unoeh anik khuenak toe: “Kho aw ni hu, Mdek aw ni ya” ti unoeh anak khue hue u. Ace a dawngoeh ni thlang amma awmnakna ani thawlh ani xoeih awm Rhun noeh, Tuimuk noeh a thawlh lo oehtoe kho rham eng phoe hue anina ti hue. Tui ak muk hlue eng a honak Rholeng, Hlahon, Tui boeih ve ak septakung ak awi oeh ak awmkhina awmnoeh Tuimukkung a thawlh oehtoe a thawlhnak a mueihna ak phoe hue.

       Dai thlang eng aninak poeknak a mueihna Baibul khui oeh ni huh oehtoe Evi moe Adam eng thing thah ani aa ce Khawsa eng ana sim hue(Genesis 3:11). Kai moe Abel a kong oeh awm Khawsa eng a hoei a simnak moe thlang a awm-ih a simnak a konglam ce “Na Napa a thi eng nik khue hue”(Gen.4:10). Habakuk 2:11 engtoe qoel noeh, “Chengpang khui oehkoe lungcaa eng khue kom soe toe, Thing khui oehkoe thingkaek eng mhlat hlue hue” ti hue. Ace ceni Dai thlang eng awm anak cangna u noeh Khawsa hai oeh ikoe awm amthuh amphah xa hue. Ang huep ang dahna ni thawlh ni xoeih awm lung a thing, tui a maa eng, khyin ak khyum eng nik phoekhi hue ana ti hue u. Acekkhi boeih ni huh oeh Khawsa, Septakung, mhuencengkung ve Dai thlang eng samrhangphung oehkoe eng ikoe mueih tlukna num anina qihchah hue ti ve ni hutha hue.
      Khawsa a hoeisim, huen hoei ak awm, ak thamah soeih tinoeh Dai thlang eng Khawsa ve ani cangnak anang dang losak hue u. Ace a dawngoeh ni aning rhun oeh ni seh, Tui ani muk oeh ni seh Kho (Khawsa) ti unoeh ming aninak phoei keo keo hue. Ace mueihna nik phoeinak toe thlang eng amni hu soeyom Kho(Khawsa) eng hu hue tice anak cang lona hue u. Ace anik cangnak a mueihna ak thawlh thlang eng ang rhun oehtoe a xeenak dang law noeh a thawlh a loei oeh tui a mukna a tlak oehtoe Tui eng phoe lawnoeh Huu ang Haai puung law hue ana ti hue u. Ace ce Kho(Khawsa) haa amtla noeh ni ana ti hue u. Ammak thawlh eng thawlh puk usoe Rhun noeh Tui a muk oehtoe ikoe awm amom hue ana ti hue u.
      Ave mueihna Dai thlang eng suen oeh ani khawsak rhamsaknak oeh ikoe mueihna num Septakung Khawsa awm hue tice anina uepnak, aninak cangnak, anina huh, anina poek hue tive ni hutha noeh, ak xing Khawsa ve awmtang tang noeh Anih a hai oehtoe ikoe awm amnik thuhphah tha hue tice ani khawsak rhamsaknak oeh ni hutha hue.

III.Mhuencengkung Theology
    Mhuencengkung ti ngahnak toe ak choeina khawyah nina tenglo hoh a mueihna Septaakung, ak suemkung, ak pohkung, am mhuetkung, Anak suen lo cuekkung, ammak awm ak awmsakkung, ang tuei loonak, ang tuensakkung tinak ni. Ace doeng amni noeh anak suen lo Khawsa engve a hoei boeih animoeh moe ani moeh ani awmnak huen huen oeh ni taakhi noeh, khanna koe Pihla, Aisikhi boeih moe mdekkhan oehkoe moe mdek ak khui nakoe thaemkhi boeih ve animoeh a huen huen oeh ani taaknakkhi awm “mhuencengkung” awilung eng ve thlii ngahna hue.

    Ace mueihna Khawsa ve a hoei a kung ni, a hoei a cutnak moe ang tueinak ni ti ce, ni Dai thlang eng suennoeh Desu phung a lut lo hlan oeh ana sim hoh hue u. Than oeh khanna hangmang u soe Pihla Aisi keevakhi moe huep oeh khawmik moe thingkhu rhohahkhi moe tuisu rhamsa ani teok oeh anik kawpoek kuei soe a boetnak oehtoe am mhuencengkung awm hue tinak eng ani poeknak boetsak hue u.Ace mueihna mhuencengkung amma awm mantoe khanna koe khawmik,Pihla, moe Aisikhi ve mat moe mat ani cehnak lam hang unoeh pleh hlue kang hoh hue u. Animoeh a lam lamna ceh hamna mhuencengkung Khawsa eng anina suen peekhi rhoe ni. Mhuencengkung a kutseh ve tuhdoena mdeklaikhan thlangcueikhi pateng eng amma ni sim mkhuetna awm hue. Aisi ve ii yah num a lo, khanna koe mdek ak changkhi ii yah num a lo ti ve thlangcueikhi eng sim boeih hlan hue u.Acekkhi amma ni sim amma ni huhkhi boeih awm septakung a kutseh ni.Suennoeh Dai thlang eng “Chucaa, Phacaa yani thingkung rho-kungna a papnakna loer haa loek soe anim mhuencengkhi ak awm haa loek cutoe ni loer law kom” ana ti hue u.Ace ni poek oeh anim mhuencengkhi kung engni anim mtuih anim cahkhi hue tice ani ti ngahnakna awm hue.
    Khan hakteok usoe khan hanghlueng, mdek nukteok usoe mdek nu-rhi noeh tuinu yama haapoek usoe anik kawpoek eng ampha law noeh a ning ngahna a kuei lo oehtoe, mhuencengkung toe awmtoe awmtaa ngak hue ana ti hue u. Ace a dawngoeh Desu phung a pha lo hlan oeh Dai thlang eng Khawsa ve mhuencengkung ni ti unoeh aninak cangnak ve amthawlh hue tice ni hu tha hue.


IV. Baibul moe Hmueihtehnak

    Khawsa awi Baibul khui oeh ni huh moe ni Nu pa phungoeh anina poeknak ve Khawsa awi moe ak lengkah num angbaa hlue num tice ni teok lah ve u.Khawsa awi Baibul khui oeh ni huh oehtoe Mdek moe Khan, khyin ak khyumkhi, Tuisu rhamsakhi boeih moe Pihla, Aisi, Khawmik moe a hoei boeih ve Septakung Khawsa a kut seh ni tice ang coeina ni hu tha hue(Genesis 1:1,26-27; Rom 11:36; Kolosa 1:16).Ave mueihna a hoei boeih ve Khawsa a kut seh ni tice suen oeh Khawsa awithang a pha lo hlan oeh ni Dai thlangkhi eng ana sim hoh hue u. Ace ce ikoe mueihna anina sim huvoei aw? Judahkhi eng Khawsa ang ming anik khue hlue u ce ana qih lokchim unoeh a “YHWH” ve imueihna num awilung ni noet hlue tive amnang dangsak hue u. Ikoe ati oehnum ni ti oehtoe ve “YHWH” ani ti hlue ce choeih ni, qih cuu hue ti unoeh Khawsa’ng ming ca amna ti hue u. Ace mueih lorna Dai kho oeh awm suen a yaan oehkoe eng Khawsa ti ve thlang eng ang ming amnak phoei yapyap hue.Thlang mat eng “Khawsa” a ti oehtoe nak yoeih hah num e, namkha nakcham yap yap hue ana tina hue u.Ace ce Judahkhi eng Khawsa ang ming anina qih moe mueih hue(Exodus 20:7).
    Baibul khui oeh Khawsa ce a hoei Sepkung, yawkdo pe-kung moe anik hul ani ceemkhikung moe anik xuisoikhikung ni ana ti ce u eng awm amnak oelh hue.Samrhang phung oeh awm Khawsa ce ace mueihna anak cangna hue u.Khawsa eng a hoei boeih ve a seh ni tive Baibul khui oeh ni huh a mueihna suen oeh ni Dai thlangkhi eng awm “Khawsa a sehtaak ni,Kho am mhunceng ni” anina ti u ve thup sarhi hue.Khawsa eng ve a seh doengna a seh amni noeh mhunceng hue. Mhunceng hue ti ngahnak toe, “Tui nang voeh laung, tlang nang vana awm, thing nang voeh duei soe rho ve vena cot seh tinoeh, rhamsakhi boeih qongna pla usoe nga-khi boeih ve tuikhuina awm u seh, khanna koena pihla aisi-khi boeih awm nang coeh awm tinoeh a awmnak huen ak peekung toe mhuncengkung ni” tive septakung ak awi ak cam eng ak awm ve Dai thlang eng awm amna oet hue u(Genesis 1:3-25).Ace mueihna Khawsa awithang a pha lo hlan oeh thlang eng Khawsa ve ikoe mueihna ana sim huvoei aw?
    Ni Dai thlang suennoeh thlang a nat a noi oeh rhaai (Satan) baeknak a hamna ui a ai, Vawk, soeikhi anina him u ve ammani khuikhatnak a hamna moe ani dipnak a hamna ani pohna awm hue. Avoeh ve rhaai eng thlang a xingnak taa hue tinak amni noeh, nimkhuikhatkhi noeh ani phepphoeikhi a dawngoeh ani dipnak a hamna ani pohna awm hue. Khawsa awi Baibul eng anim mthehkhi amueihna rhaai ve thlang ak phepphoei, ak natsak moe aam khuikhatkungna awm hue.Ave a kong ve thlangcim Joba honak eng Khawsa awicim Baibul khui oeh rhaai a bi bi ce ni hu tha hue(Joba 2:4-10).Ace mueihna thlang a phepphoeikhi a dawngoeh ace khui oehkoe eng leot hamna rhaai ce ani nang thoeh-aanakna awm hue. Cenamoe ani xingnak ce Septakung a kut oeh ni a awm hue ti ce ani nat ani noi oeh awm “Kho” ti unoeh ang ming ce anak phoei koekoe hue u.
    Khawsa awi Baibul khui oehtoe,“Ak cangnak kaana ikoe mueihna anik khue hlue num?Angyak kaana cu imueihna anik cangnak hlue num?Ak qoel pe kaana ikoe mueihna a ning yak hlue num?A tueih kaana imueihna ani qoel hlue num?(Rom 10:14-15) ti hue.Acoeh toe Dairam oeh Khawsa awithang Desu a thongnak thlang eng ak qoel lo hlan oeh ikoe mueihna Khawsa awm hue, Septakung, mhuncengkung awm hue tinoeh aninak cangnak huvoei aw? Anak cangna khaengkhi huvoei aw?Ace mueihna anik cangnak oehtoe hoenakoe ja aning yak huvoei u? Ace mueihna anik cangnak oehtoe khan kho ak pang hlue khi aw?
    Ace mueihna Khawsa awithang ak qoel amawm vikloei soe aninak cangnak tha ve  ikoe mueihna ani sim u num tive Baibul awi engtoe vemueihna nim mthehkhi hue.Devit boi eng toe,“Khankho eng Khawsa a boimangnak ce dangsak noeh;khan eng Khawsa kut seh ce dangsak hue….Anik awi ak khyi awm amning ya hue.Ak awi ce mdek a hoeina pha noeh,anik awilung ce mdek a duetnak doena pha hue(Sam19:1-4) ana ti hue.Voeh ve Devit boi eng Khawsa ang dangnak anim mthehnakkhi toe a kut seh thaem, khanna koe pihla aisi moe mik eng huhtha thaemkhi boeih eng ve anik septakung awm hue ti ce aning dangsak uni ti ce nim mthehkhi hue.Ace a dawngoeh Dai thlang eng Khawsa awm hue tinoeh ana simnak toe khanna koe aisi pihla moe tuisu rhamsa moe a seh thaemkhi boeih ni teok oeh septakung awm hue tive thlang boeih eng anak canglona hue u. Khawsa ve thlangdo thlangche boeih ak khan oeh lungnak tanoeh thlang boeih ak khan oeh angmueihna khan nakoe khawmik vaisak noeh yawkdonak ani huhnak a hamna khanna koe rhuhtui ce tlaksak(Mathai 5:45)noeh, thannoeh pihla, aisi keva avai eng khan kho am thoeip am cam ce ani huh oeh Septakung awm hue tice anak cangna hue u.
    Ace mueihna thlang boeih ak khannoeh yawkdonak anak pelokung eng ce a seh thaemkhi honak eng ak xing Khawsa a niinak ce dangsak hue. Ace mueihna angdangnak ni Rom kho khrihca bu-khi venna Poluh engtoe vemueihna ana ti law hue,“Khawmdek seh cuek oehkoe eng cutnoeh ammang dang Khawsa ve-angrhuina a pohthanak moe a Khawsa niinak-ce ang coeina huhna awm hue,a seh ak cam eng yaksimna awmnoeh,ace a dawngoeh thlang ve mrhenma amawm tha hue”(Rom 1:20).Voeh ve Khawsa eng a kut seh thaemkhi honak eng thlangxing a venna ang dangnak moe thlang eng ni simseh tinoeh ang phoe rhunak ce ni hu tha hue.Ace mueihna a kut seh eng Amoeh a awmnak ang phoe rhunak ak huukhi ni Dai thlang eng awm suen oehkoe eng Khawsa awm hue, Septakung, mhuencengkung awm hue ti ce aninak cangnakna awm hue.
    Ace mueihna Dai thlang doeng amni noeh thlang khawyah eng Khawsa kut seh thaemkhi ani huh oeh Septakung toe awmtangak hue ana ti hue u. Huep-oet oeh Poluh eng ce Greekkhi khawsa khawyah a awmnak Athenna cetnoeh, Areopagus khonu, baeknak lam oehkoe congcahnak a baenak Athen ce oha hue. Polueng kut-oet awm amma cehnak khoei a kho matna phung qoel hamna a ceh oeh ve, ace a kho thlangkhi eng anina baek a huh toe,“KOEH SIM KHAWSA HAMNA”(TO UNKNOWN GOD) tinoeh ang yawk ace a huh oeh Poluh eng dueinoeh amna ni sim u Khawsa a konglam kak qoel hlue ni ni ti paekkhi hue(Khuetueih.17:23).Ace Khawsa ce khawmdek moe a hoei ak sep  khan moe mdekkhan oehkoe Boipa ce kut eng seh Tempoen khui oeh ce amawm hlue tang hue(Khuetueih 17:24) ni tinakkhi hue.Poluh eng Khawsa awithang ak qoel hlan oeh Athen oehkoe thlangkhi eng ve Khawsa awm hue tii toe amna sim hoh hue u.Cenamoe ace Khawsa ce sim unoeh xingnak amhuhna unoeh, ak cerna amhu unoeh a mphluem a vanani ani huh hue. Ace mueih lorna Khawsa awithang a lut lo hlan oeh ni Dai thlang eng Khawsa ve ak cerna amhu unoeh a mphluem a vana ana hulaw hoh hue u. “Khawsa eng ve a seh toe thlang eng Amoeh a ven pha hamna sui noeh a huhnak a hamna, Anih ce thlang boeih a vennoeh koe eng a hla hue.Anih oeh ce ni xingnoeh ningtat noeh ni awm hue(Khuetueih.17:27-28). Ave ni huh oeh ve Khawsa eng a seh thaemkhi boeih ve Amoeh septakung ni sui noeh ni huhnak a hamna a sehkhina awm hue. Ace a dawngoeh ni Nu pa phung oeh awm a seh thaemkhi ani huh oeh Septakung Khawsa,a hoei ang tueilonak awm nga hue tinoeh aninak canglonakna awm hue.

    Acoeh toe ace mueihna a kut seh hu unoeh ak cangnakhi ve khan ak pha hluekhi aw, thongnak ak hu hluekhi aw? Vemueihna Khawsa eng angdangnak a kut thaemkhi moe a bibinakkhi hunoeh cangna hlue hla hue cenamoe angrhui xingnak a huhnak hamna moe khan a phanak hlue toe amni hue. Khawsa septakung a sui noeh ace septakung eng a Capa Jesuh ni hamna ani thongnakkhi ak cangnak daeng oeh ni loetnak hunoeh khan a pha hlue hue(Johan 1:12-14; Johan 3:16,36).

Theology tive ikoe num? Imueihna num ni thekboe hlue tha hue?



Theology Thekboenak Konglam

Thekboenak 
    Awitung“Theology” tive ii num ti ni sui lamma lahve u. Theology tive Greek awilung ‘theos’ ‘Khawsa’ moe ‘logia’ ‘Awi’ ti oehkoe’ng ak lo ni. A tingahnak toe Khawsa’eng thlangxing aven oeh amoeh moe amoeh angdangnak “Khawsa Awi” tinak ni. Khawsa awi (Theology) oeh ve thekboenak a lam lamna awm hue. 
    Ve Khawsa awi (theology) amni thekboe thanoeh amning yaksimnak ak cam oehkoe eng Khawsa awi amning yaksim doeng amkhoek noeh khrihca bu mat moe mat anglak oeh yakrhu thawlhnak da hue. Voeh ve theology a konglam a culumna qoelna amawm hlue noeh, theology ang ming moe a tingahnak doengca ce taina awmhlue hue.Ace Theology a konglam khive akka lam oehkoe mueihna ni teok lah ve u;

I.Biblical Theology-Baibul Lam Oehkoe Theology
(A) Old Testament Theology: Baibul Cakkhyuem lam oehkoe Khawsa’k awi tive 6 na thekboe thana awm hue.

(a) Edenic Era- Khawsa eng thlang a sehnak cuek Eden dum a huma a konglam Khawsa awi congnak ni.

(b) Noahic Era-Khawsa eng M’dek tui eng qoi soe Noah imkhui kho a loernak konglam ni.

(c) Patriarchal Era – (Paxamkhi) Abram (Abraham), Isaak moe Jakop a konglam congnak ni.

(d) Mosaic Era – Mosi a konglam moe Mosi honak eng Khawsa bi binak a konglam congnak ni.

(e) Monarchial Era – Veve uknak lamoeh koe a konglam congnak ni. (Israel caakhi ukkung a xamkhi(Devit boi, Solomon boi,…) a konglam moe ace hui oehkoe Khawsa bi binak congnak ni.
(f)Prophetic Era – Tawnghakhi (Jeremia, Isaiah, Danel,…) a bi binak moe Khawsa eng imueihna bi a bi tinak a konglam congnak ni.Tawnghakhi a konglam ve Tawngha ak tuungkhi(Major Prophets) moe Tawngha qemkhi(Minor Prophets) tinoeh congnak ta hue u.

(B) New Testament Theology: Baibul cakthai lamoeh Khawsa’k awi a konglam congnak ve 8 na thek boe thana awm hue.Acekkhi ang ming ce ni teok lah ve u.

(a) Synoptics Gospel – Synoptics tingahnak toe ani huh angmueihkhi tinak ni. Mathai ,Luka moe Marka khive Jesuh a konglam ani teng oeh ani huh angmueih a dongoeh Synoptics ani ti u ni.

(b)Acts (Khuetueihkhi Bibinak)- Jesuh a hubatkhi moe Jesuh thi noeh a thoh khoen oeh ak cangnakhi a xingnak, Khawsa ani bokbaeknak a konglam congnak ni.

(c)James (Jem) – Jem eng Khawsa awithang a huhnak moe a cong pueinak a konglam ni hu tha hue.

(d)Paul (Poluh) – Cakthai oeh ca rhik ak doem soeih toe Poluh ak ca rhik ni. Poluh eng Jesuh a hubat a niinak ak cam eng imueihna ang ueh, imueihna a xing, imueihna bi binoeh khrihcakhi anim coeikhi tinak a konglam ni hutha hue.
(e) Hebrew (Hebru)- Hebru khrihcakhi eng imueihna ani khawsaknak , ani bi binak a konglam dang hue.
(f)Piter moe Jut - Piter moe Jut eng imueihna num bi ani bi, cangnak ani tak, ani xing tinak a konglam congnak ni.

(g)Johan - Johan eng Jesuh a huhnak a konglam, Khrihcakhi a xingnak hlue a konglam moe xing hlue khawboe rhamlang ni hut ha hue.

(h)Awiphoe – Ve ve awihuep ang phoenak ni. Khawsa eng hailam ak awm lo hlue thaem( M’dek thai, Khan thai ..) khi moe hailam oeh imueihna a awm lo hlue tive thlangxing a vennoeh ang phoenaksak ni.

II.Systematic Theology:A longim a cehlam amueihna Khawsa awi thekboenak ve ak kai oehkoe mueihna ni hu tha hue. 

(a) Bibliology: Khawsa awi Baibul cim tive Khawsa Amoeh a yawk num, u-khi a yawk num, imueihna awm soe Khawsa awicim tinoeh nik cangnak num ti Baibul angtuei dok lonak a konglam congnak ni.

(b)Theology Proper: Khawsa Amoeh ve thlangxing num, Muemhla yap num,imueih na num a awm ih khawboe toe tinoeh Khawsa Amoeh a niinak a konglam congnak ni.

(c)Christology:Jesuh ve u mueih num, Pa Khawsa a seh num, khanthlang yap num tinoeh Jesuh a khawboe rhamlang, M’dekkhan oeh a lonak , thi noeh a thoh thlahnakkhi doena a konglam congnak ni.

(d)Pneumatology: Veve Muemhla’m Cim ve u num , Khawsa a pohthanak(Power) yap num, ak xing pum mat num, imueih num a bi binak, imueih num a khawboe rhamlang ti a konglam congnak ni.

(e)Angelology moe Demonology: Khanthlangkhi a bi binak, ani awmih khawboe rhamlang moe rhai (Setan) abi binak a konglam congnak ni.

(f)Anthropology: Thlangxing Khawsa eng a sehnak, Eden dum oehkoe’ng thawlh khuina angtluknak moe thawlh ak cam oehkoe’ng thlang boeih a awmih moe a khawsak rhamsaknak a konglam thoepnak ni.

(g)Hamartiology:(Caanak khyoei )Adam eng Khawsa kawngahna kho a sak hlue khyoeinoeh thawlhkhui oeh angtluknak, thawlh phu thihnak moe thawlh a bi binak a kong theopnak ni.

(h)Soteriology: Khawsa eng a Capa Jesuh tueilonoeh thawlkkhui oehkoe’ng ani thongnakkhi a konglam ni.

(i)Ecclesiology: Khawsa cangna unoeh angrhui xingnak ak taakhi angcun boemnak khrihca bu a konglam congnak ni.

(j)Eschatology: Veve Khawsa ak cangnakhi Jesuh eng khan nakoe eng lohna a awm lo khoen oeh, imueihna num M’dekkhan a awm hlue, ak cangnakhi awmih hlue moe ammak cangnakhi a awmih hluekhi a konglam congnak ni.

III.Historical Theology: Khrihca bu angtuei dawk lonak moe khrihcakhi a konglam thoepnak ni.

(a) Ancient Theology(1st century to A.D.590 ): Khrihca lamma cuek oeh koe pakhi,Nicene(Naisi) Civui a huhai kum 100 oehkoe eng A.D. 590 anglak oeh Khrihcakhi angtlong thohnak moe ani bi binak a konglam thoepnak ni.

(b)Medieval Theology(A.D590-1517) Veve khrihca bukhi anglaklung kum tloek oeh imueihna ani khawsak rhamsaknak moe Khawsa bi ani na bi lonak a konglam thoepnak ni.

(c) Reformation Theology(1517 – 1750): Khrihca bu thlah tlaengnak , Martin Luther eng Roman Catholic (RC) oehkoe eng Protestant (RC ak oet kung) khrihca na ang dueih lonak,Ulrich Zwingli eng ak bong lonak,John Calvin eng a bi binak moe Khawsa awilammoeh khrihcakhi angdueih huen simnak a konglam thoepnak ni. 

(d)Modern Theology (1750 – tuhngoi doe): Protestant oehkoe pakhi’eng khrihca bu a nim dueih coeng oeh khrihcakhi’eng imueihna aning tlongthoh u, imueihna Khawsa lamoeh thamah unoeh bi ani bi u,tice tuhngoi ni Dairam doena ni hutha hue.

    Tuhngoi oeh ni Dairam oeh Khawsa awithanglaek a phalonak Kum 50 losoe imueihna khrihcakhi kho ni sak, Khawsa cangnak lamoeh tha ni ta noeh Khawsa bi binak lamoeh thamahnak ni tak, Muemhla lam pumsa lamna Khawsa ngah kawihna imueihna kho nisak tive ni hutha hue.

IV.Practical Theology: Practical Theology tingahnak toe Khawsa awi congnak oeh ikoe mueihna num a taakna thlang a venna Khawsa awi nik qoel hlue, imueihna num Khawsa awithang ak qoelkung thlang eng a awm ih hlue, ni khawsak rhamsak hlue, thlang a hai oeh nik khyi ningko hlue moe Septakung Khawsa nik cangnak ve thlangchang a hai oeh ikoe mueihna num ningdangsak soe thlangchang eng Khawsa simna soe septakung a boimangnak ang dang hlue tha hue ti ni.Veve Khrihcakhi bi binak lam oeh Khawsa awi congnak ni. Khawsa kueihcah bokbaeknak lam, Khawsa bi ni binak a konglam congnak ni.Pastoral Theology oeh ve; (A)Pastoral Theology, (B)Hermeneutics, (C) Apologetics, (D)Ethics/Moral Theology moe (E) Missiology  tinoeh pumhma ni hu tha hue. Acekkhi ce akkaa lamna a bet ni teok lah ve u.

(A)Pastoral Theology: Pastoral Theology tive Khrihca ak xuikungkhi eng ikoe mueihna num Khrihca bu lam ani xuisoi hlue, ace ak rhui soi hluekhi (Pastor, Saya,Upa) toe ikoe mueihnum simnak, moe huhnak ta unoeh khrihca ani congpuei hlue tha hue tinak ni. Khawsa awi eng khrihca a xuisoinak tha a hamna ikoe mueihna ani congpueikhi, umueih ak thlang eng num khrihca a xuisoi hlue tha, ace mueihna ak xuisoi hlue toe ikoe num sim ham a ngah tive ak tuungna congpuei hue. Ave ve  Tita , 1 moe 2 Timote khui oeh ce khawyahyah ni hu tha hue.

(a)Worship (Liturgy): Khawsa kueihcah bokbaeknak a konglam congnak ni. Imueihna num Khawsa ni bawkbaek hlue ti a konglam congnak ni. Khawsa kueihcah bawkbaeknak tak ve Baibul khui oeh vemueihna poh law u tive amawm hue. Khawsa kueihcah bawkbaeknak oeh ve Baibul khui oeh a nim mthehkhi toe:(1)Ak thuem cunboemnak: Khawsa ak cangnakhi ve mat moe mat imkhui oet amueihna lungnak ta unoeh, kawpoek-oet eng khosa hue u(Khuetueih.2:44-46).(2) Khawsa ak cangna thlang baptisma paeknak moe Boipa muelam buh vennak (Khuetueih. 2:41,42, 46, 1Korin 11:23-32).(3) Hubatkhi a congpueinak amueihna duei unoeh, Khawsa awi Baibul noetnak,thlangchang congpueinak,awithang qoelnak (Khuetueih.2:42; 1Timote 4:13-16; 2Timote 4:2). (4) Muemhla’m Cim eng ani xuisoikhi amueihna Khawsa kueihcah bawkbaeknak (Khuetueih.2:42,47; 13:1-4; 1Timote 2:1-8; Efisa 6:18). (5) Awithang qoel moe awithang ak qoelkung bawngyong hamnak, Muemhla thaempaek ani taak amueihna khrih oeh putoet niinak ce thlangchang avenna dangsak( Mathai 28:18-20; Khuetueih. 1:8; 1Timote 4:5; Efisa 4:11-16; Rom 12:3-8).

(b)Sermon(Homiletics): Khawsa awithang ve imueihna num nik qoel hlue tive a long a lam thehboe congnak ni. Khawsa awithang ak qoelkung eng ve ikoe mueih a long a lamna num ak qoel, imueihna num Pastor eng Khawsa awithang qoel hamna pawngcaanak a taak hue.Hmueihtehnak oeh Khawsa awithang qoelnak a long a lam 4 toe;

-Expository preaching: – Ve mueih phungqoel ve Baibul khui oehkoe angxoi mat oehkoe a joi mat oeh cutnoeh paxa doe, amma ni oeh lamhma aw, a thong (20) doe aw ak qoel hlue;Mathai 7:1-6 doe ak qoel hlue ve awituung a tai kaana qoel hlue hue.

- Textual preaching:– Ve mueih phungqoel ve Baibul khui oehkoe mat lo noeh ace ce anak yawk cuekkhi eng ikoe num ani ti ngahnak, ikoe mueihna awmsoe  ace mueihna a yawk num, a ti num tinoeh qoelnak ni. Hmueihtehnak oeh; 1Korin 11:2-16 khui oeh nu eng a lu muek seh, Pa eng toe koeh muek seh a ti ve ikoe mueihna awmsoe ace mueihna a ti, tuh oehtoe nik muek hluekhi aw? ti mueihna qoelnak ni.

-Topical preaching: – Ve toe Baibul khui oehkoe awitung mat ni tai noeh Baibul khui oeh ak chang changna koe khi ni lo noeh ikoe num a ti ngahnak tice a konglam qoelnak ni.

-Narrative preaching: – Veve noettahnakna ani hona unoeh anik qoelna awm hue. Ace mueih a cauk ve Ruth moe Esther ve noettahnak amueihna ani hu tha hue.Khuikhing eng hmueihtehnoeh Khawsa awithang qoelnak ni.

- Prosperity Preaching:- Veve Baibul khui oehkoe mat lonoeh, Khawsa ve a hoei ak taa, boei a mang a kungna a awm a dawngoeh, Khawsa ak cangna boeih toe boei hlue hue. Tangka, Sui, im a lo moe na suetcaa mangnaakhi boeih ce ni soeppe sak hlue hue tinoeh phung qoelnak ni.Khawsa thlang ce boei hlue hue ti unoeh boeimangnak a kong ak qoelkhi ni.

(c) Pastoral Care or Pastoral Counselling(Poimenik):Veve Pastor thlangvang a hamna toe ak duekyak bibi amueihna awm hue. Nu-hii ngaqahkhi, ak khuikha patangkhi, im a lo ammak taakhi moe ak coi ak camkhi teok a khennoeh Khrih oeh pumoet niinak dangsak ni. Khrihca imkhui kho oeh chungva rhoi, thlang mat moe mat xeh ang boonak, kueikaanak a awm oeh imueihna ya bi bi hlue, teokkhen hlue tinak a konglam ni.

Pastoral Leadership:Khawsa bi binak lam oeh Pastorkhi, bikbi-kungkhi’eng Baibul awi amueihna Khrihcakhi imueihna ani teok khen hluekhi, ani xuisoi hlue tinak a konglam congnak ni. A khrihca eng ikoe ya a ngah, ikoe mueih ak awithang num a ngah, muemhla lam oeh thahlue kawvatnak ak taakhi aw tice teok noeh khrihca bu comboeinak ni.

(d)Community Care(Diakonie): Khrihca bu lammoeh imueihna xuisoi teokkhen hlue, uk hlue, cuktheh hlue ti a konglam congnak ni.Hmueihtehnak oeh Ngoilam Nayi 9:00 oeh ning pum noeh 11:00 oeh pum nik con lawnoeh, ning duem hui oeh buh ni aa noeh pum ce muelam nayi 2:00 oeh ni cutnoeh 3:00 oeh nik conlaw hlue hue tinoeh,thlang khrihca rhangpui a hamna a do a laeknak lam poeknak ni.

(e)Administration and Leadership (Cybernetics): Khrihca uknak lam, xuisoi bi binak a konglam congnak ni.Imueihna bi ni bi noeh ning xuisoi rhu hlue, khrihca bu eng muemhla lamna hailam ni pannak hlue, ni pung ni tainak hlue, khrihca bu tangka hopainak hlue a longlamkhi moe ave mueih lamoeh xuisoi bibinak ni.

(B)Hermeneutics: Khawsa awi Baibul cehpueidan, Baibul awi mhloennak ( interpretation) a konglam ni.Khawsa awi ikoe mueihna ning yaksim hlue, imueihna awmsoe Baibul ak yawkkung eng ace mueihna ana yawk, nang moe kai a hamna toe ikoe num pgu a taak hlue tinak a konglam congnak ni(2Timote 2:15).

(C) Apologetics: Khrihca baeknak moe baeknak changkhi hmueihteh noeh khrihca baeknak a longalam hulnak ni.Khawsa awitak oeh lengcaa noeh Baibul a thuemnak, amma xeenak moe Khawsa a bibikhi kawpoekkuei ngaihangkhi boeih awm thuem hue, Baibul awi ve hmueihtehnak hamna ak thuemsoeih ni ti ce hulnak a hamna congpueinak ni.

(D)Ethics/Moral Theology: Khawsa ak cangna khrihcakhi eng imueihna num ni xing hlue, thlang a teok kawihna ni awm hlue ti congpueinak ni. Ave congpueinak oeh ve khrihca xingnak khoboe rhamlang(christian ethics)khi moe ni khosak rhamsak eng thongkung Boipa a boimangnak ang dangnak tha kawihna xing hlue khoboe rhanglang ce congnak ni.

(E) Missiology: Missio dei ( Mission of God) Khawsa eng M’dekkhan oeh angcaanak toe bi bi hamni. Bi binak (Mission)ve Khawsa amueiboe (Mission is the nature of God) rhoe ni. Karl Barth eng toe “Mission is the Mother of Theology” mission ve theology( Khawsa awi) a nu ni ti hue.Martin Kahler eng awm “Mission is the Mother of all Theology” ti hue. Ace a dongoeh Khawsa ak cangnakhi eng amoeh Khawsa bi a bi mueihna bi bi hamna awm hue ti akonglam ni.

V.Modern Trend / Contemporary Theology: Ngahnakthai, poeknakthai eng tuhtloek thlangkhi eng Khawsa awithang ani huhnak konglam ni. Voeh ve Khawsa ani huhnak a thuemnak khawyah awmmoe soenum a xeenak khawyah awm hue.Baibul suenoeh ak hluekkhi ani huh u ce teok unoeh Khawsa awi ace hawi a long a lam ani sui u do moe soenum mat lam tungna lam anik xeesakkhi khawyah awm hue. Ace mueihna Khawsa awi ani huhnak a konglam thoepnoeh congnak ni.

(A)Orthodox Evangelical Christian Theology: Vekkhi ve Khawsa awi Baibul ve amxe tha hue(thuem hue) ti unoeh, Baibul khui oehkoe kawpoekkuei ak awm boeih ce thuem boeih hue ti unoeh cangna hue u. Evangelical tingahnak toe Awithang laek tina awmnoeh, Khawsa eng a Capa honak eng ani thongnakkhi awithang laek ce ak tungna ta unoeh khuepuei hue tinak a konglam congnak ni.

(B)Liberal Theology: Liberal ti toe pomnak angxoi tinak ni. Liberalkhi eng Khawsa awi anik pom lamve, Baibul ve thlangxing a yawkna a awm a dawngoeh ak thawlh tha ni ti hue u. Ace a dongoeh Baibul khui oehkoe kawpoekkuei thaem(miracles) ak awmkhi boeih amcangna hue u. Jesuh eng kawpoekkuei (miracles) a pohkhi awm amcangna hue u.

(C) Neo-Orthodox Theology: Vekkhi eng ani congpueinak toe Baibul khui oeh Khawsa awi awm thuum lor hue(Bible contains the Word of God) ti hue u. Ace a dongoeh Baibul ve pattha hue ti hue u.Khawsa awi moe thlangxing eng a yawk ce aning xir a dawngoeh Baibul ve thawlh tha hue ti hue u.

(D) Radical Theology: Vekkhi congpueinak toe Baibul ca khui oehkoe khive ak awm tang amnina, khui angkhing yap ni ti hue u.Aning nikkhi eng toe kawpoek eng amma phanak a thaalam tuungna koe Baibul khui oeh ak awmkhi ce amcangna hue u. Hmueihtehnak oeh: Jesuh thlang pumna ang phloehlonak, Jesuh eng kawpoekkuei a pohkhi ve amcang hue u. Ace mueihna ak congpueikhi ang dueih huen congnak ni.

(E)Dogmatic Theology: Khrihca bu eng Baibul khui oehkoe tuek unoeh dueihpuei hamna ani honak u.Hmueihtehnak oeh: Thlang thih thoh thlahnak cangna hue nueng.Ave ve ak choeina ni teng hoh Systemetic Theology moe mueih kawkalh moesoenum ani long a lam toe a haa haa ni.  

(a) Calvinistic/ Reformed Theology: John Calvin a congpueinak ak ceh pueikhi ni. Ak tungna ani cehpuei toe Khawsa ak tamahnak, M’dek a awm hlan oeh a hoei a poek ceeni, Adam ak cam eng thlang boeih thawlhna awm hue,thlangxing eng ve ngaihtuehnak tha amni ta tha hue. Khawsa’k tueh doengca ni khankho a pang hlue, ace a dongoeh thongnak (ak thangthai eng angrhui xingnak a taak) amrheng hlue hue tinoeh congpueinak ni.

(b)Arminian Theology:Arminian ve Calvin ak oetkung ni. Khawsa ak tueh eng khankho ak pang hlue amni noeh ngahtuehnak (free will) ak cam eng thlang boeih ak do ak che tuektha hue u ti hue. Ace a dongoeh caathainak ak ta thlang mat eng ang tluk oehtoe angrhui xingnak a tak rhengsak tha noeh khankho ampang hlue hue ti hue.

(c) Covenant Theology: Khawsa eng Adam a venna awi ana kam noeh(Genesis 3:15) Jesuh na ce danglosak hue.Ace mueih lorna Khawsa eng ak thlangkhi Israelkhi venna yawm awikamnak ana pe soe tuhoeh khrihcakhi ve Israel thai na ni awm hue. Baibul khui oehkoe thlangxing a hamna Khawsa’k awikamnakkhi a konglam congnak ni.

(d) Dispensational Theology: Khawsa eng thlangxing a toekkhennak a tuemkhi Baibul cakkhyuem moe cakthai oehkoe thek boenak ni. Ak yoeina ni sim hamna toe Cakkhyuem khui oeh ukrhunak kho kumkhi,Cakthai khui oehkoe ukrhunak moe Baibul awi oeh a tuem imueihna a awm hlue tinoeh ak qoel tinak a konglam congnak ni.

(e) Renewal (Penticostal/Chrismatics) Theology: Vekhi a congpueinak toe Muemhla’m Cim a bi binak, Muemhla Cim oeh bee, Muemhla Baptisma, Muemhla thaempaek moe koehsim awinakhyikhi ve a nik tungnak a konglam congnak ni.

(f) Contextual Theology:Khawsa awi ve Judah thlangkhi moe ani khorham oehkoe eng yawkna a awm a dawngoeh ani thuum ani khoboe rhamlang ce ni huh tha a mueihna,ak noetkung eng a kho a rham moe ang tueinak kho huen oehkoe thaem moe ang mueihna ang yaksim hamna awm hue tinoeh congpueinak ni. Hmueihtehnak: Jesuh eng Judah rhamna a awm a dawngoeh Tucaa ce hueihhlutnakna hona hue cenamoe Dairam oeh Jesuh a awm mantoe Aipa, Vawkthla va hona kom, Jesuh eng phaipi ana aa hue cenamoe Dairam oeh a awm mantoe buh ni a aa hlue hue. Ace mueih lorna Jesuh ve Dairam oeh a awm mantoe Hainu naa noeh, Lupong som noeh, Dai thlang ang thoh ang tah a mueihna ni a awm hlue hue.Vemueihna khohuen oeh ani poh animsah moe ani hopainak moe ang mueihna Khawsa awi awmhlue hue tinoeh congpueinak ni.
      Indonesia ramna thlangphun mat a hamna Baibul am mhloenkung eng Mathai 7:10 khui oehkoe Jesuh eng, “Na caa eng Nga ak thoeh oeh, khyui na pa hlue noeh aw? a ti ve Israel thlangkhi ang yaksim hamna a tina a awm a dawngoeh, Indonesia thlangkhi engtoe Nga nak oeh Khyuisa ve ani ngah bet a dawngoeh thlang eng ang yaksimnak a hamna “ Na caa eng khyuisa ak thoeh mantoe Ngasa na pe hlue noeh aw? tinoeh mhloen hue. Ace mueih ce ni Dairam oeh awm khawyah awm hue.

6.Liberation Theology: Loeihnak Khawsa’k awi tive Latin Amerika nak awmkhi eng kum 1950 – 1960 anglak oeh pumsa lamna ani khuikhat khawdeng tuk a dongoeh Khawsa awi ve Muemhla lamdoengna amni ngah noeh pumsa lamna khuikhat patangnak oehkoe eng awm ni leotnak ni ti congpueinak ni.Ave Liberation Theology ak kaa oeh ve ak changkhi khawyah ni hu tha hue.

(a)Black Theology:Thlanglae (Amerika Nekaro) khi eng thlangbok Amerika thlangkhi eng phet a phoei usoe, Jesuh awm ningnikkhi Nekaro thlanglae a mueihna awmsoe ni ani phekphoei hue ti unoeh kum 1960 tluk oeh Rev. James Cone eng congpueinak a pohlo ni.Ace Nekarokhi engtoe Jesuh ce thlanglae ni, ace mueihna awmsoe ni thlang eng husit noeh a phekphoei doeng amkhoek soe banlamtung oeh ani him hue u ti hue u.

(b)Feminist Theology: 1966-1971 huhang oeh Emma Curtis Hopkins moe a pueikhi eng ana tuen u soe thlang boeih a simnak hamna ak yawkkungkhi toe Mary Daly, Rose Mary Radford Ruether moe Dr.Elizabeth SchΓΌssler Fiorenza mikhi eng yawk hue u.Aning caanak toe Khawsa hai oeh Nu moe pa ve ning mueih xoh hue u, Nu-khi awm Pa-khi mueihna Khawsa awi oeh loohanak amni ta hue u, ning mueih boeih hue u tinoeh Khawsa awithang Nu lamtungna koe huhnak eng congpueinak ni.

(c) Dalit Theology:Kum 1980 huma oeh India ramna thlangphun anglak oeh thlangkhi eng thlangna amma ningngah, thlang khuikha, thlangduekzak ti unoeh a ningngah ak thlangkhi eng Jesuh ve kaanikkhi leotsakhamna ak lo ni ti unoeh Khawsa awi oeh lengcaa unoeh congpueinak ak thoenglo ni.

(d) Minjung Theology( The People’s Theology: Thlangkhi Theology):1970 kum huma oeh Ahn Byung Mu eng South Korea khrihcakhi pumsa lamoeh khuikhat patangna ani awm a dongoeh Khawsa awithang ve thlang boeih vemueih khuikhatnak khui oehkoe eng ak leor sakkung ni ti congpueinak a pohlo ni. 

(e)Tribal Theology:Tribal tive thlangphun (Tribes/tribe) ningzaksimna toe tlangramna kho ak sa thlangkhi: India na Mizoram, Manipur, Nagaland.., Kawlram natoe: Chin(Dairam),Kachin,Shan… tlangramna kho ak sa-khi thlangphunkhi eng Khawsa eng muemhla lam, Pumsa lamna khuikhat patangnak, kueinak anglak oehkoe eng thlang boeih loetsak ham ngah hue ti congpueinak oehkoe eng ak thoeng lo ni.

(f)Buffalo Theology: M’naa oehkoe eng Khawsa awi congnak ve 1974 huhai oeh Japan thlang Khawsa awisim Kosuke Koyama eng Thai ramna khawsa bi a binakna koe’ng Asia (Nimoeh) thlangkhi eng khuikhatnak a ning ueh a huh oeh, thlang a hamna laikaok ak nook M’naa a khuikhat hang ngai noeh, ni Boipa Jesuh eng ni hamna banlamtung oeh anguehnak toe ni hamna donak ni,M’naa eng khuikhatnak anguehnak ve thlang a hamna laeknakna awm hue ti noeh congpueinak ak thoeng lo ni.

(f) Dai Theology
    Ak choeina ni huh ce amueihna “Theology” tive Khawsa a konglam thoepnak ni ni ti hoh hue. Ace mueihna Theology ve Khawsa konglam thoepnakna a awm oehtoe ni Dairam oeh ve Khawsa anak sui khoei lorkhi aw?Ni Dairam oeh Khawsa awithang a pha lo hlan oeh “Khawsa” ve ana sim hoh hue u. Ace Khawsa ve ang ming oeh khue hamna ana qih law unoeh, mingtoina “Khawsa” ti hlue ang yuengoeh “Kho” ti unoeh ce anak khuelaw hue u. Imueih tlukna ani qih u ni ti oehtoe thlang mat mat eng Nuhii ngaqah, amma nioeh ak khuikha patang, mik huep hamtam moe Nucong Pathee ani thekhanak oeh anina ti toe “Kho” amna qih noeh aw? “Kho” eng nik beo law kom timueihna ce ana ti hue u. “Kho”(Khawsa) tive a hoeiboeih ang tueilonak ni, a hoei boeih Amoeh a seh ni ti unoeh ana qih chim hue u.